Tok Kenali ulama
peringkat wali
Oleh Wan Mohd. Shaghir Abdullah
Pada prinsipnya kisah semua ulama Nusantara akan saya muatkan
dalam akhbar ini, hanya gilirannya belum sampai. Ada ulama kisahnya disegerakan
dan ada yang artikelnya masih dalam pemerosesan.
Tok Kenali ialah satu nama yang paling terkenal dalam dunia
pengajian Islam menggunakan sistem pondok di Malaysia. Bahkan beliau juga terkenal
di seluruh alam Melayu. Oleh itu, memang riwayat beliau perlu diketahui oleh
masyarakat. Dalam dua keluaran terakhir perbicaraan tentang ulama, telah
disentuh perjuangan tokoh yang antipenjajah (Tok Ku Paloh Terengganu dan Haji
Sulong al-Fathani). Ada orang berpendapat bahawa Tok Kenali tidak pernah
terlibat dalam perjuangan yang bercorak demikian.
Bagi saya, pendapat seperti demikian itu adalah hanya ditinjau
dari satu sudut yang belum menyeluruh. Tok Kenali ialah murid yang paling
dipercayai oleh Syeikh Ahmad al-Fathani, oleh itu hampir-hampir tidak ada satu
rahsia perjuangan Syeikh Ahmad al-Fathani yang tidak diketahui oleh Tok Kenali.
Di sini saya sentuh sedikit saja. Syeikh Ahmad al-Fathani
ialah tokoh pertama dari lingkungan dunia Melayu sejagat yang secara diplomatik
pergi ke Istanbul, Turki untuk melaporkan perbuatan tiga bangsa yang menjajah
di dunia Melayu ketika itu. Bangsa-bangsa itu ialah Inggeris, Belanda dan Siam.
Walau bagaimanapun, supaya suasana tidak selalu keras dan
tegang dalam corak pemikiran jihad zhahiri, kisah Tok Kenali saya fokuskan
kepada pemikiran jihad shufi. Jihad zhahiri lebih menitikberatkan perjuangan
secara fizikal, sedang jihad shufi lebih mengutamakan pembinaan dalaman, qalbi
atau hati dan rohani. Kedua-dua jenis jihad itu adalah penting dikombinasikan
secara sepadu. Selain itu dalam disiplin ilmu akidah dan tasawuf ia dikenali
dengan istilah ‘Wali Allah’ dan ‘karamah’ (istilah Melayu: keramat).
Tradisi penulisan para ulama Islam juga banyak menceritakan
tentang ‘karamah’ para Wali Allah. Tulisan saya dalam Utusan Malaysia yang
telah lalu (133 siri) tentang ‘karamah’ sengaja tidak saya sentuh kerana saya
lebih mengutamakan riwayat yang berdasarkan fakta.
Oleh kerana ramai yang minta kepada saya supaya menulis tentang
karamah yang pernah berlaku pada Tok Kenali maka permintaan itu saya paparkan
berdasarkan cerita yang telah saya kumpulkan daripada pelbagai sumber sejak
tahun 1950-an lagi.
Karamah Tok Kenali
Karamah Tok Kenali
Nama sebenar Tok Kenali ialah Haji Muhammad Yusuf bin Ahmad
al-Kalantani, lahir pada 1287 H/1871 M, wafat Ahad, 2 Syaaban 1352 H/19
November 1933 M. Yang saya riwayatkan ini adalah berdasarkan pelbagai cerita
yang saya dengar, oleh itu tidak terikat sangat dalam sistem penulisan ilmiah.
Yang saya ingat pada tahun 1953, ibu saya Hajah Wan Zainab
binti Syeikh Ahmad al-Fathani hanya menyebut nama murid ayahnya itu dengan
istilah Awang Kenali. Menurutnya, Syeikh Ahmad al-Fathanilah yang pertama
menggunakan istilah ‘Awang’ itu. Riwayatnya, sewaktu Syeikh Ahmad al-Fathani
menjadi utusan ulama Mekah ke Beirut dan Mesir untuk menyelesaikan pertikaian
pendapat antara Saiyid Yusuf an-Nabhani (Beirut) dengan Syeikh Muhammad Abduh
(Mesir) dalam rombongan itu, Awang Kenali ikut serta.
Ketika sampai di Bukit Tursina, kerana di tempat itulah Nabi
Musa mendengar ‘Kalam Allah’, Syeikh Ahmad al-Fathani menyuruh murid-muridnya
munajat secara khusus. Awang Kenali ditugaskan supaya minta menjadi ulama. Nik
Mahmud ditugaskan munajat minta menjadi seorang pembesar Kelantan. Setelah Tok
Kenali munajat, Syeikh Ahmad al-Fathani menyatakan bahawa ilmu Awang Kenali
tinggi hanya mencapai ‘awan’ tidak menjangkau kepada langit. Ilmu yang sampai
ke peringkat ‘awan’ itulah yang dapat dijangkau oleh kebanyakan ulama di tanah
Jawi.
Daripada perkataan ‘awan’ itulah kemudian bertukar menjadi
‘Awang’. Cerita yang sama juga saya dengar daripada Haji Wan Ismail bin Hawan,
Qadhi Jala (cerita didengar pada tahun 1970). Dalam surat-surat Syeikh Ahmad
al-Fathani kepada pihak lain, termasuk kepada orang Arab dan Turki, apabila
melibatkan muridnya itu, beliau mengekalkan tulisan dengan istilah ‘Awan
Kenali’ saja tanpa menyebut nama lainnya.
Pada tahun 1969 saya dengar cerita bahawa Tok Kenali
pertama-tama datang ke Mekah penuh dengan peristiwa yang pelik-pelik (ajaib).
Kehidupan sehari-harinya penuh dengan tawakal. Beliau tidak mempunyai pakaian
yang lebih daripada sehelai, tidak memiliki wang, tidak siapa mengetahui beliau
makan ataupun tidak pada setiap hari siang ataupun malam. Hampir-hampir tidak
ada orang yang mengenalinya di Mekah ketika itu.
Orang yang tidak mengenalinya hanya memperhatikan keanehannya
berada dari satu halaqah ke satu halaqah yang lain dalam Masjid Haram, Mekah.
Keberadaannya dalam sesuatu halaqah tidak pula membawa sesuatu kitab seperti
orang lainnya. Pada kebanyakan masa ketika duduk dalam halaqah beliau
memejamkan mata, orang menyangka beliau bukan mendengar pelajaran tetapi tidur.
Antara ulama yang mengajar dalam Masjid al-Haram ketika itu ada yang tembus
pandangannya, diketahuinyalah bahawa pemuda yang aneh itu bukanlah sembarangan
orang, martabatnya ialah seorang ‘Wali Allah’.
Walau bagaimanapun, tidak seorang ulama peringkat Wali Allah
di Mekah mahu membuka rahsia itu kepada murid-muridnya. Ketika Tok Kenali
sampai di Mekah, Syeikh Ahmad al-Fathani telah mengetahui pemuda yang berasal
dari Kelantan itu, tetapi sengaja tidak dipedulikannya kerana pada firasat
Syeikh Ahmad al-Fathani pemuda Kelantan itu sama ada lekas ataupun lambat akan
datang juga kepada beliau.
Dalam masa berbulan-bulan peristiwa seperti di atas, pada satu
ketika Tok Kenali mengunjungi halaqah Syeikh Ahmad al-Fathani. Tok Kenali duduk
jauh di belakang pelajar-pelajar lain. Syeikh Ahmad al-Fathani telah
mempersiapkan sekurang-kurangnya tiga kemusykilan atau masalah, yang pada
pemikiran Syeikh Ahmad al-Fathani tidak akan dapat dijawab oleh siapa pun yang
hadir dalam majlis pengajiannya, kecuali seseorang itu memiliki pandangan
‘kasyaf’ ataupun telah memperoleh ‘ilmu ladunni’.
Sewaktu Syeikh Ahmad al-Fathani melemparkan pengujian atau
pertanyaan kepada semua pelajar, Tok Kenali seperti orang tidur-tidur saja.
Semua pelajar terdiam, tidak seorang pun berkemampuan menjawab masalah yang
dikemukakan oleh Syeikh Ahmad al-Fathani. Tiba-tiba Syeikh Ahmad al-Fathani
menyergah pemuda Kelantan yang sedang tidur. Pemuda itu terkejut. Syeikh Ahmad
al-Fathani menyuruhnya supaya datang ke hadapan duduk bersama beliau.
Disuruhnya pemuda Kelantan itu menjawab masalah ujian yang dikemukakan lalu
semuanya dijawab dengan sejelas-jelasnya.
Setelah peristiwa itu Tok Kenali menjadi murid yang paling
mesra dengan Syeikh Ahmad al-Fathani. Bahkan Tok Kenali menjadikan dirinya
sebagai ‘khadam’ kepada Syeikh Ahmad al-Fathani. Seluruh gerak dan diam Tok
Kenali hanyalah berkhidmat kepada gurunya itu, kerana diketahuinya bahawa
seluruh kerja Syeikh Ahmad al-Fathani semata-mata untuk kepentingan agama Islam
dan bukan kepentingan peribadinya. (Cerita yang sama juga didengar daripada
Tuan Guru Haji Mahmud bin Yusuf Juani di Pondok Gajah Mati, Kedah pada tahun
1970. Beliau ialah murid Tok Bermin, sahabat Tok Kenali).
Hampir semua murid Tok Kenali yang pernah saya temui
meriwayatkan bahawa orang yang pernah belajar dengan Tok Kenali semuanya
mendapat kedudukan dalam masyarakat. Apabila seseorang murid itu lebih
berkhidmat kepada beliau maka ternyata akan lebih pula ilmu yang diperolehnya.
Demikian juga kedudukan dalam masyarakat. Yang dimaksudkan berkhidmat di sini
ialah ada yang pernah menyiram Tok Kenali ketika mandi. Bahkan ada murid yang
pernah membasuh beraknya sesudah buang air besar.
Murid yang sampai kepada kedua-dua peringkat ini saja yang
menjadi ulama besar, antara mereka termasuk Syeikh Idris al-Marbawi dan Syeikh
Utsman Jalaluddin Penanti. (Sumber cerita ini daripada murid beliau, Tuan Guru
Haji Abdur Rahman bin Husein al-Kalantani, Mufti Mempawah, yang didengar pada
tahun 1969 di Mempawah; Tuan Guru Haji Mahmud di Gajah Mati, Kedah pada tahun
1970; Qadhi Haji Wan Ismail bin Hawan di Jala pada tahun 1970; Tuan Guru Haji
Abdur Rahim Kelantan di Mekah pada tahun 1979, dan masih ada yang lain yang
belum perlu disebutkan.)
Walaupun telah diketahui umum Tok Kenali berasal dari Kelantan
tetapi sewaktu saya mengembara ke negeri Caiyya (nama asalnya Cahaya) yang
terletak jauh ke Utara Patani dan Senggora, orang tua-tua bercerita bahawa asal
usul datuk nenek Tok Kenali adalah dari Cahaya. Diriwayatkan ada dua atau tiga
kali Tok Kenali pernah datang ke negeri Cahaya. Setiap kali Tok Kenali datang
beliau dimuliakan orang. Tempat yang menjadi laluan Tok Kenali dihamparkan
dengan kain kuning, demikian juga tempat duduknya. Orang ramai datang
berduyun-duyun menziarahi Tok Kenali kerana mengambil berkat keramatnya. Ada
orang tertentu yang didoakan oleh Tok Kenali ternyata dikabulkan oleh Allah
sebagaimana doa yang beliau ucapkan (riwayat ini didengar di Caiya (Cahaya)
pada 1992).
Penulisan
Penglibatan Tok Kenali dalam penulisan adalah sebagai bukti beliau seperti juga ulama-ulama terkenal lainnya. Beliau ialah Ketua Pengarang majalah Pengasuh yang pertama ketika majalah itu mula-mula diterbitkan. Dari sini dapat kita buktikan bahawa majalah Pengasuh merupakan majalah Islam yang paling lama dapat bertahan di Nusantara. Majalah Pengasuh masih kekal diterbitkan hingga sekarang ini (1427 H/2006 M) oleh Majlis Agama Islam Kelantan. Semua majalah Islam di Nusantara yang diterbitkan peringkat awal, bahkan termasuk yang agak terkebelakang, semuanya tidak diterbitkan lagi.
Penulisan
Penglibatan Tok Kenali dalam penulisan adalah sebagai bukti beliau seperti juga ulama-ulama terkenal lainnya. Beliau ialah Ketua Pengarang majalah Pengasuh yang pertama ketika majalah itu mula-mula diterbitkan. Dari sini dapat kita buktikan bahawa majalah Pengasuh merupakan majalah Islam yang paling lama dapat bertahan di Nusantara. Majalah Pengasuh masih kekal diterbitkan hingga sekarang ini (1427 H/2006 M) oleh Majlis Agama Islam Kelantan. Semua majalah Islam di Nusantara yang diterbitkan peringkat awal, bahkan termasuk yang agak terkebelakang, semuanya tidak diterbitkan lagi.
Karya-karya Tok Kenali yang ditulis dalam bentuk risalah atau
kitab pula antaranya ialah Risalatud Durril Mantsur, yang selesai ditulis pada
bulan Jumadil Akhir 1310 H/Disember 1892 M. Kandungannya merupakan terjemahan
dan penjelasan fadhilat Burdah Bushiri. Dicetak dalam bentuk huruf
batu/litografi oleh Syeikh Abdullah Mujallid, Mekah pada Jumadilakhir 1310 H.
Karya Tok Kenali dalam bidang ilmu sharaf pula ialah Madkhal
Kamil fi 'Ilmis Sharfi, selesai penulisan pada 15 Rabiulawal 1351 H. Kandungan
merupakan karya tashhih tentang ilmu sharaf. Kemungkinan maksud daripada
gurunya Syeikh Ahmad al-Fathani, iaitu karya berjudul Abniyatul Asma' wal
Af'al. Dicetak oleh Mathba'ah al-Asasiyah al-Kalantaniyah atas perbelanjaan
Haji Wan Daud bin Haji Wan Sufyan.
Karya Tok Kenali dalam bidang ilmu nahu pula ialah Mulhiq li
Miftahit Ta'allum fi I'rabi Matnil Ajrumiyah wal Amtsilah 'ala Ratbih, selesai
penulisan pada 29 Sya’ban 1354 H. Membicarakan ilmu nahu merupakan huraian
kitab Matn al-Ajrumiyah. Kitab ini dikumpulkan atau ditulis kembali oleh salah
seorang muridnya iaitu Tuan Guru Haji Abdullah Thahir bin Ahmad, Bunut Payung.
Dicetak oleh Persama Press, Pulau Pinang atas kehendak Tuan Guru Abdullah
Thahir bin Ahmad bin Muhammad Zain pada 9 Safar 1356 H
No comments:
Post a Comment